Antoni Gawiński urodził się 28 stycznia 1876 r. w Warszawie. Był malarzem, grafikiem, ilustratorem, krytykiem artystycznym i pisarzem. Syn Jana i Wandy z Jeziorańskich. Studiował u Wojciecha Gersona w Szkole Rysunkowej w Warszawie. W latach 1896-1900 studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u J. Malczewskiego i T. Axentowicza. W roku 1899 przebywał krótko w  Monachium, gdzie uczył się w prywatnej szkole S. Grocholskiego.

W pierwszych pracach z lat 1894-1896 Gawiński ulegał wpływom Gersona; malował realistyczne pejzaże górskie i akwarelowy cykl postaci starowarszawskich: Dorożkarz, Balonikarz, Szlachcic polski (własność rodziny Jeziorańskich w Podkowie Leśnej), Druciarz, Grajek, Kataryniarz (nie istniejące).

Po studiach w latach 1903-1904 przebywał we Włoszech, interesując się specjalnie sztuką trecenta i quattrocenta; z tych inspiracji powstała między  innymi seria fantastycznych portretów na tle włoskiej scenerii.

W roku 1904 powrócił do kraju i osiadł w Warszawie. Gawiński był artystą wszechstronnym, malował olejami, akwarelą, gwaszem i temperą, projektował mozaiki i witraże, ilustrował książki i czasopisma. Według informacji zamieszczonych w pracy doktorskiej Pauliny Zarębskiej zilustrował 45 książek różnych pisarzy i poetów, między innymi: M. Konopnickiej, J.I.Kraszewskiego, J.Słowackiego, W. Gąsiorowskiego, A.Mickiewicza.

Gawiński był duchowym samotnikiem konsekwentnie realizującym swą drogę twórczą niezależnie od czynników zewnętrznych, utrwalającym na płótnie czy papierze niezmienny świat wyobrażeń. Gawińskiemu obce było hasło nowości za wszelką cenę, gdyż łączyło się ono z zerwaniem z kultem epok minionych, których był znawcą i miłośnikiem.

Dzieła artysty rzadko oglądają światło dzienne – jedynie Muzeum Mazowieckie w Płocku wystawia Powitanie lata (1912 r.), a Widok na Florencję (1904 r.) pojawił się na wystawie „ Koniec wieku. Sztuka polskiego modernizmu (1890-1914)” w Muzeum Narodowym w Krakowie w 1996 roku. Pozostałe prace przechowywane są w magazynach muzealnych Poznania, Pabianic, Płocka i Warszawy lub stanowią własność prywatną. Obrazy Gawińskiego pojawiają się okresowo na warszawskich aukcjach dzieł sztuki.

W roku 1906 artysta zadebiutował jako literat – wydana została jego pierwsza książka Sen życia. W tym czasie był związany z wydawnictwem Michała Arcta odkrywając w sobie pasję ilustratorską.

Gawiński w roku 1910 napisał kolejną powieść  zatytułowaną Stella będącą reminiscencją pobytu we Włoszech. W tym samym roku wziął ślub z Ireną Jeziorańską. Jego prace malarskie i książki z początku XX wieku przysporzyły mu wielu zwolenników. Artysta kontynuował działalność ilustratorską, współtworząc szatę graficzną „Sfinksa”, „Miesiąca Ilustrowanego” i „Złotego Rogu”. Podjął również współpracę z dyrektorem Teatru Polskiego w Warszawie Arnoldem Szyfmanem, projektując scenografie i kostiumy. Dla dzieci napisał i zilustrował następujące książki: Lolek grenadier (1912), Dziesięciu rycerzy (1918), Przygody Okruszka (1921), Bajki staroświeckie (1921).

Gawiński tworzył także exlibrisy w technice cynkotypii oraz witraże. W roku 1937 wydał kolejną powieść dla młodzieży Peregrynacje Andrzeja Wilczka.

Podczas wojny Gawiński pozostawał w Warszawie i nadal malował, przeważnie drobne akwarele, gwasze i tempery. Po Powstaniu Warszawskim w 1944 roku został wysiedlony do Kamieńska. Spaleniu uległo jego warszawskie mieszkanie i bezpowrotnie zginęła znaczna cześć prac literackich, malarskich i rysunków.

W roku 1945 osiadł we wsi Głuchy w dworku Cypriana Kamila Norwida należącym do rodziny Jeziorańskich. Zamieszkał tam ze swoją żoną Ireną i siostrą Jadwigą. Gawiński kochał dzieci. W tym czasie często odwiedzała dwór w Głuchach mała Marysia Jeziorańska, wnuczka Bolesława i córka Karola (Lolka). Gawiński poświęcał jej dużo uwagi, uczył ją malować, opowiadał jej bajki i pisał dla niej. Sytuacja materialna Gawińskiego po wojnie była bardzo trudna. Zasiłek miesięczny z dotacji dla zasłużonych z ledwością pokrywał koszty leczenia. Jego prace w tym czasie były niemodne. Artysta odrzucił ofertę ilustracji do Młodej Gwardii traktującej o młodzieżowej organizacji w ZSRR. Gawiński czasem w zamian za leczenie i pomoc materialną okolicznych mieszkańców ofiarował obrazki. Sytuację wuja (A. Gawińskiego) najlepiej opisała Wanda Romeyko. „ całymi dniami siedział przy oknie (pokój był od strony ogrodu) i patrzył na ogród, w jesieni, w zimie i na przedwiośniu. W lecie wychodził na werandę, albo siadywał na ławce w alei klonowej, w ogrodzie. Ale w zimie ? Wszyscy w domu byli zajęci sprzątaniem, gospodarstwem, krzątaniem się , pracą zawodową. Ale wuj był bez przydziału…Bo umiał tylko malować i pisać; nic więcej. Przytem był słaby, stary i chory… Bardzo mu brakowało własnego domu…Znajdował się Wuj na głuchej wsi, odległej od Warszawy, pozbawiony kontaktu z wydawnictwami, wystawcami – i okazało się, że sztuka w Polsce doskonale obywa się bez Gawińskiego (…)”

Gawiński był malarzem małych form (do wyjątków należały duże obrazy religijne, malowane na zamówienie). W dwudziestoleciu międzywojennym tworzył Gawiński między innymi cykle kameralnych pejzaży (najczęściej z jedną postacią ludzką), ujętych w cztery wątki tematyczne: „Jezioro”, „Rybak”, „Pielgrzym” i „Podróż”, które wg artysty symbolizować miały sens życia, stosunek człowieka do świata i jego samotność.

Dorobek malarski Gawińskiego obejmował ponad 500 obrazów olejnych i akwarel. Rysunków i szkiców wykonał ok. 50 tys., których większość spłonęła w czasie wojny. Artysta był uznawany za reprezentanta symbolizmu i secesji warszawskiej. W jego malarstwie dominuje tematyka pejzażowa, a przede wszystkim sceny o charakterze literacko-fantastycznym.

Gawiński uprawiał też malarstwo religijne. Jego autorstwa są następujące obrazy: Komunia Św. Stanisława Kostki (1953), Św. Juda Tadeusz (ok.1948), Św. Scholastyka (ok.1949), Św. Benedykt (ok.1949), Św. Michał Archanioł, Św. Teresa (1926), tryptyk Madonna z Dzieciątkiem i świętymi (1934), Św. Jan Chrzciciel (1936).

Większość prac Gawińskiego znajduje się w rękach prywatnych, przede wszystkim u Wandy Romeyko w Warszawie oraz u rodziny Jeziorańskich w Podkowie Leśnej, między innymi Trubadur wypędzony z zamku –akwarela, tempera (1896), Widok na zamek – pastel (1900), Chłopczyk z bocianem – akwarela (ok.1913), Portret H. Jeziorańskiej – pastel (1904), Portret Włoszki – olej (1913), Portret Norwida – węgiel, Poranek w Arno – akwarela, tempera (1935), Podróż – akwarela (1940), Jesień – akwarela, tempera (1947), Przelot anielski –akwarela (1947), Barki na rzece –akwarela (1952), Widok Głuch – akwarela, kredka. W Muzeum Narodowym w Warszawie (w magazynach) przechowywanych jest ok. 170 prac A. Gawińskiego, głównie rysunków, szkiców i obrazów.

Antoni Gawiński zmarł 29 lipca 1954 r. Jest pochowany na cmentarzu parafialnym  w Niegowie.

 

Opracował  Arkadiusz Redlicki

 

 

Bibliografia

1. Słownik Artystów Polskich, PAN IS, tom. II D-G, wyd. Ossolineum 1975;
2. Zarębska P., Antoni Gawiński (1876-1954) pisarz, krytyk, malarz i ilustrator, praca doktorska, KUL Lublin 2007.